Holle vaten klinken het meest

Op Eigen Houtje – Een houtvondst in de schijnwerpers, Aflevering 6

Een oud gezegde, dat zoveel betekent als: mensen die weinig weten, hebben het hoogste woord... (Stoet 1923-1925). Tonnen en vaten uit archeologische opgravingen hebben voor de goede verstaander ook heel wat te vertellen! Over hoe, waar en wanneer ze werden gemaakt bijvoorbeeld, wat hun inhoud was en welke reis ze hebben gemaakt alvorens in het bodemarchief terecht te komen.

Nadat het bier of de wijn, de olie of de haring op was, kon het houten vat nog mooi dienen als schacht voor een waterput. Omdat waterputten vaak de diepste grondsporen zijn op archeologische vindplaatsen, zijn tonnen veelvoorkomende en goed geconserveerde vondsten. Ze verdienen daarom veel meer aandacht. Door tonnen al op de opgraving goed te registreren en ze volledig te beschrijven en bemonsteren, kan informatie worden verkregen over volume, oorspronkelijke inhoud, ouderdom, herkomst en afgelegde handelsroute. Cruciaal bij dit onderzoek is kennis van de merktekens die vaak worden aangetroffen op duigen en tonbodems. Deze verschillen per gebied en per periode, maar zijn in te delen in een aantal categorieën, te weten: constructiemerken, telmerken, eigendomsmerken en ijkmerken.

Hierboven staan enkele voorbeelden van hergebruikte, gestapelde tonnen uit een archeologische opgraving bij Katwijk. Foto’s: ADC

Schematische weergave van de levensloop van tonnen (Oosterbaan, Doeve & Van Daalen 2023).

Een 17e-eeuwse ‘wijnroeier’ in actie (Daub 1974).

Een opvallend type ijkmerk, dat vaak over meerdere duigen doorloopt, is het zogenaamde wijnroeiersmerk. Het werd aangebracht door een officiële keurmeester: de ‘wijnroeier’. Door speciale maatstokken in het wijnvat te steken en ingewikkelde berekeningen te maken, stelde deze vast hoeveel vloeistof er nog in het vat aanwezig was. Het teken dat hij vervolgens op het vat aanbracht, was een combinatie van zijn handtekening en de precieze inhoudsmaat. Informatie over de hoeveelheid product was nodig bij belasting en tolheffing, maar ook bij een eventuele verzekeringsclaim, bijvoorbeeld wanneer een schip met lading en al was vergaan of als het product tijdens transport bedorven was geraakt.

Nog lang niet alles is bekend over merktekens en hun oorsprong. Het ontbrak tot nu toe bijvoorbeeld aan een overzicht van alle typen tonnen en merktekens met informatie waar in Nederland ze zijn gevonden en hoe oud ze zijn. Daar komt als het goed is verandering in, na het verschijnen van enkele scripties en een artikel over tonnen en merktekens (Schoute 2017, Hofman 2020, Oosterbaan, Doeve & Van Daalen 2022) en met het promotieonderzoek ‘Vat op handelsnetwerken’ (Jeroen Oosterbaan, Saxion/Universiteit Leiden). Daarnaast is onlangs de Werkgroep Tonmerken opgericht, gelieerd aan de archeologische houtdatabase WOODAN.

Duigen met merkteken van een wijnroeier uit een archeologische opgraving in Leiden (Foto: ADC)

Lees ook Aflevering 5 van de serie Op Eigen Houtje over een knuppel voor het hoenderhok!